سیر تاریخى دلیل عقل :
قبل از مرحوم شیخ مفید , نامى از عقل در آثار علماى اصول و فقه دیده نمى شود .شیخ مفید در رساله اصولیه خود که کراجکى آن را تلخیص کرده , و فعلا موجود است , براى اولین بار عقل را مورد بررسى قرار مى دهد . شیخ مفید هر چند به وضوح عقل را به عنوان یکى از ادله به حساب نیاورده ولى مى گوید: اصول احکام , کتاب است و سنت و اقوال ائمه - و اضافه مى کند - از سه طریق مى توانیم به این اصول دست یابیم :
1 - به طور شفاهى
2 - از طریق اخبار
3- از طریق عقل
شیخ در حالى که نامى از اجماع نمی آورد, بترتیب مذکور به عقل اشاره مى کند و در تعریف آن مى گوید: ( عقل راه معرفت حجیت قرآن و دلائل اخبار است ). و همان طور که مى بیند براى عقل ( طریقیت ) قائل است و آن را به طور مستقل به عنوان دلیل و حجت نمى شناسد
بعد از شیخ مفید , شیخ طوسى , که از شاگردان شیخ مفید است , در کتابى به عنوان عده الداعى که اولین کتاب شیعه در اصول است , به طور غیر مستقیم به تبیین عقل مى پردازد . شیخ طوسى در یکى از مباحث کتاب مى گوید: معلومات بر دو قسم است : اکتسابى و ضرورى , منظور از معلومات اکتسابى آنهایى است که از طرق مختلف عقلى و سمعى فراهم مى شود . اما ضروریات , بدیهیات و واقعیاتى هستند که به خودى خود وجود دارند و بشر آنها را بدون هرگونه استدلال و استنتاج پذیرفته است . مانند : حسن عدل , قبح ظلم. مرحوم شیخ طوسى بیش از این در خصوص عقل مطلبى نمى گوید .
از متقدمین نخستین کسى که به طور واضح در خصوص عقل سخن مى گوید ابن ادریس نوه شیخ طوسى است . ابن ادریس در کتاب سرائر چنین مى گوید: فاذا فقدت الثلاثه یعنى الکتاب و السنه و الاجماع فالمعتمد عند المحققین التمسک بدلیل العقل فیها - یعنى هرگاه در منابع سه گانه کتاب , سنت و اجماع حکمى نبود , اهل تحقیق باید به حکم عقل استناد کنند .
بعد از ابن ادریس , محقق حلى و بعد از او شهید اول مطالبى در مورد عقل بیان داشته اند .
علماى اصول از متقدمین و متأخرین مبحث خاصى را به تشریح عقل اختصاص نداده اند . و به همین جهت در کتبى که امروزه در حوزه ها تدریس مى شود , از قبیل معالم و کفایة الاصول , نیز وضع به همین منوال است و فقط با اشاره به آن اکتفا مى کنند . حتى در کلمات بعضى از متأخرین مانند محقق قمى مطلب چندان روشن نیست . ولیکن مى توان گفت بهتر از سایرین در قرون معاصر علامه سید محسن کاظمى در کتاب[ المحصول ]، به تشریح عقل پرداخته است و به پیروى از او شاگردش مرحوم شیخ محمد تقى اصفهانى , صاحب حاشیه بر معالم , مطلب را تا حد وسیعى تجزیه و تحلیل نموده است . این بود مختصرى از تاریخچه دلیل عقل که بیان گردید
منبع: مباحثى از اصول فقه، دکتر سید مصطفی محقق داماد