حقیقت شرعیه :
مى دانیم قبل از ظهور اسلام و بعثت پیامبر ( ص ) , براى تنظیم ضوابط و مناسبات حقوقى و معاملاتى و اقتصادى بین مردم , و همچنین در مورد مراسم عبادى دوران جاهلیت کلمات و الفاظ و اصطلاحاتى وجود داشته است . بعد از ظهور اسلام بسیارى از این نظامات حقوقى و اجتماعى و اقتصادى عینا مورد تائید شارع مقدس قرار گرفت , در برخى موارد تغییراتى داده شد و نسبت به مواردى که قبلا حکم و ترتیب خاصى وجود نداشت , احکام و ترتیبات جدید تشریع گردید . بهمین جهت در اسلام به دو دسته از احکام برخورد مى کنیم : یک دسته که فاقد سابقه بوده و اسلام آنها را وضع و مقرر داشته است , این موارد به احکام تأسیسى مشهورند . دسته دیگر احکامى هستند که شارع , آنها را عینا و یا با تغییرات متناسب بنوعى ابقاء و تنفیذ کرده است . اینگونه احکام , احکام امضائى نامیده مى شوند .
حقیقت شرعیه عبارت است از پاره اى کلمات و اصطلاحات اسلامى که در احکام مورد استعمال قرار گرفته است , هر چند ممکن است متخذ از عرف متداول باشد ولى به علت داشتن بار شرعى و به این جهت که شارع براى بیان مفاهیم و مقاصد خاص شرعى , از این قالبها استفاده کرده است به عنوان حقیقت شرعیه نامیده مى شوند .
در مورد منشاء و ریشه وضع اینگونه الفاظ و کلمات , بحث بسیارى شده است . گروهى عقیده دارند که اینگونه الفاظ و کلمات به صورت تعیینى وضع شده و عده اى از علماء نیز معتقدند که به صورت تعینى بوده است . مثلا ممکن است کلمه ( صلوة ) در جاهلیت به دعا اطلاق مى شده ولى شارع مقدس آن را مجازا بر اعمال مخصوص نماز مسلمین اطلاق کرده است . یعنى وقتى مى فرماید : اقیموا الصلوة: یعنى : نماز بخوانید ، نه اینکه دعا را بجا آورید . در مقابل حقیقت شرعیه دو اصطلاح دیگر نیز در آثار دانشمندان تحت عنوان حقیقت عرفیه و حقیقت قانونیه بکار رفته است .
بطور خلاصه باید گفت اگر کلمات و اصطلاحات , حامل یک بار شرعى نباشند ولى در عرف داراى معانى و مفاهیم معلوم باشند , در اصطلاح گفته مى شود که اینگونه کلمات حقیقت عرفیه دارند .
در مورد حقیقت قانونیه , باید گفت کلمات و اصطلاحاتى وجود دارند که با وجود استعمال عرفى به نحوى مورد تعریف قانونگزار قرار مى گیرند . یعنى قانونگزار با جعل این کلمات , هویت جدیدى براى آن ایجاد مى کند . مانند تعاریفى که در مقدمه قانون مربوط به اراضى , در مورد زراعت و انواع اراضى دائر و بائر و موات یا کلماتى مانند نسق و حق آیه بعمل آمده است در اصطلاح مى گویند این کلمات داراى حقیقت قانونى است .
منبع: مباحثى از اصول فقه، دکتر سید مصطفی محقق داماد