اقسام دلیل عقلى :
الف: مستقلات عقلیه
ب: غیر مستقلات عقلیه
الف: مستقلات عقلیه :
منظور از مستقلات عقلیه , آن سلسله احکام عقلى است که عقل به طور مستقل یعنى بدون دخالت شرع , بلکه ابتدائا , به آن حکم مى کند . مانند خوبى عدالت و بدى ستمگرى و ظلم .
در اینگونه موارد براى کشف و رسیدن به حکم شرعى , یک قیاس و استدلال منطقى بدینگونه تشکیل مى گردد که حکم صادره از ناحیه عقل را صغرى قرار داده و سپس با اضافه نمودن کبراى کلى [ هر چه عقل بدان حکم کند , شرع نیز به آن حکم خواهد کرد ] نتیجه مى گیریم که در این مورد نیز حکم شرع وجود دارد .
همانطور که ملاحظه کردید , در تمام مراحل فوق براى کشف حکم شرعى , آنچه که عمل مى کند و کاربرد دارد تنها عنصر عقل است , یعنى صغراى قیاس منطقى و نیز کبراى آن از احکام عقل هستند , و بدین جهت آن را مستقلات عقلیه مى گویند .
ب:غیر مستقلات عقلیه :
غیر مستقلات عقلیه به مواردى گویند که در استکشاف حکم شرعى , تنها عنصر مؤثر , عقل نیست بلکه عقل پس از دریافت حکمى از شرع وارد عمل مى گردد . مثلا وقتى شرع مقدس نسبت به عملى دستور و حکمى صادر کرد و آن را واجب نمود , اگر انجام آن عمل متوقف بر انجام عمل دیگرى باشد یعنى آن عمل دوم نقش مقدمه را براى عمل واجب داشته باشد , در اینگونه موارد , هر چند شرع مقدس نسبت به وجوب مقدمه تصریحى ننموده است ولى از آنجا که انجام ذى المقدمه بدون انجام مقدمه امکان پذیر نیست , عقل وارد عمل گشته و حکم مقدمه را مبنى بر وجوب شرعى اکتشاف مى کند .
مثل آنکه شارع مقدس انجام عمل حج را بر مکلفین واجب نموده است ولى نسبت به طى طریق و مسافت تا مکه معظمه نقل و تصریحى نکرده است , اینجا عقل مى گوید : از آنجا که بین انجام فریضه حج و طى مسافت عقلا ملازمه برقرار است , لذا حکم شارع مبنى بر وجوب ذى المقدمه ( عمل حج ) مستلزم حکم به وجوب مقدمه ( طى مسافت ) نیز مى باشد .
اینگونه دلیل عقلى را , جهت آن که عقل به تنهایى به حکم شرعى یعنى وجوب مقدمه واصل نگردیده بلکه با کمک حکم شارع یعنى وجوب ذى المقدمه آن را اکتشاف نموده است , غیر مستقلات عقلیه گویند .
منبع: مباحثى از اصول فقه، دکتر سید مصطفی محقق داماد